Στην Ελλάδα, για κάθε τι υπάρχουν δύο αλήθειες. Η μία είναι η «εθνική αλήθεια». Πρόκειται για υπαινικτική φράση Βρετανού ιστορικού που επαληθεύεται συνεχώς. Ολη την προηγούμενη εβδομάδα, αντί να κουβεντιάζουμε για το γεγονός ότι γλιτώσαμε, περνώντας κυριολεκτικά ξυστά από μια ελληνοαλβανική κρίση, άδηλων διαστάσεων και έκβασης, το μιντιακό και πολιτικό σύμπαν της Ελλάδας παλλόταν σε ρυθμό εθνικής αγανάκτησης και ηρωισμού.
Ακριβώς τις μέρες που η παγκόσμια προσοχή στρεφόταν στη σφαγή της συναγωγής στο Πίτσμπουργκ από έναν αντισημίτη Αμερικανό οπλοφόρο, ένας άλλος οπλοφόρος με βαρύ οπλισμό και πυρομαχικά εμφανίστηκε εκεί όπου συνέρρεαν εκατοντάδες επισκέπτες, σχολεία και εκπρόσωποι των κυβερνήσεων Ελλάδας και Αλβανίας για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου και την ανακομιδή των λειψάνων των πεσόντων του πολέμου. Ποιες ήταν οι προθέσεις του;
Τα περί υπεράσπισης της σημαίας αποδείχτηκαν ανακριβή γιατί όλο το χωριό ήταν σημαιοστολισμένο. Τι γύρευε εκείνη την ημέρα, σε αυτό το σημείο, υπό τις συγκεκριμένες περιστάσεις; Ομηρία προσώπων, επίθεση εναντίον Αλβανών επισήμων, εναντίον της αστυνομίας που περιφρουρούσε την εκδήλωση, επίδειξη ηρωισμού; Δεν χρειάζεται πολλή σκέψη για να καταλάβει κανείς την αιματοχυσία που θα ακολουθούσε. Ηταν ατομική πρωτοβουλία εξημμένου νέου, αλλά ποιοι προμήθευσαν τον βαρύ οπλισμό; Με ποιους μίλησε εκείνο το πρωί ή τις προηγούμενες μέρες; Γνώριζαν τις προθέσεις του, προσπάθησαν να τον αποτρέψουν ή μήπως τον ενθάρρυναν; Είχε συνεργούς που ενδεχομένως, όταν αποκαλύφτηκε, κρύφτηκαν στο πλήθος και δεν εκδηλώθηκαν; Δεν ήταν λίγοι ακροδεξιοί που είχαν συρρεύσει εκεί.
Η Ελλάδα θα βρισκόταν σήμερα στον τυφώνα μιας τρομερής κρίσης. Μην ξεχνούμε ότι οι δολοφονίες, οι ένοπλες πρωτοβουλίες και η κατ' ευφημισμόν ιδιωτική διπλωματία στα Βαλκάνια έχουν μακρά ιστορία καταστροφικών συνεπειών. Κορυφαίο επεισόδιο, η δολοφονία στο Σαράγεβο το 1914 που εγκαινίασε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά και το 1897, εισβολή ενόπλων από την ελληνική επικράτεια στην τότε Οθωμανική Μακεδονία προκάλεσε την κατά κράτος ήττα της Ελλάδας.
Η «εθνική αλήθεια» δεν θέλει να τα ξέρει αυτά. Κατασκευάζει ήρωες και μάρτυρες. Το ζήτημα όμως δεν είναι απλώς η «εθνική αλήθεια», αλλά το «καθεστώς εθνικής αλήθειας». Ο τρόπος να βλέπεις τον κόσμο και να καθορίζεις τη δράση σου, ως όμηρος αυτού του καθεστώτος. Πρόκειται για ένα αναγκαστικό καθεστώς, το οποίο στη συγκεκριμένη περίσταση το είδαμε να καταλαμβάνει αστραπιαία όλο το φάσμα της δημόσιας σφαίρας και το οποίο διευκόλυνε την ανάδυση του πιο ακραίου και δημαγωγικού λόγου που εγκαθιδρύθηκε ως ο mainstream λόγος. Κάθε διαφοροποίηση στιγματίστηκε ως πρόκληση στο «κοινό αίσθημα», προδοσία, εθνομηδενισμός. Ακόμη και οι προσεκτικές ανακοινώσεις έτειναν να μην υπερβούν τα όρια που έθετε αυτό το «καθεστώς αλήθειας».
Πρόκειται για ένα γενικότερο ζήτημα. Είναι το βασικό εμπόδιο για να εξομαλυνθούν οι σχέσεις της Ελλάδας με τους γείτονές της. Παράδειγμα, οι αντιδράσεις στη Συμφωνία των Πρεσπών. Αλλά και οι λεονταρισμοί με την επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης. Σε οποιαδήποτε διεθνή διαφορά ανακύψει στην περιοχή μας, χωρίς εξαίρεση, το «καθεστώς εθνικής αλήθειας» αναδύεται μεταφράζοντας τους όρους του προβλήματος στο ιδιόλεκτό του και επιβάλλοντας όρια και περιορισμούς στη σκέψη, καθορίζοντας τι πρέπει να ειπωθεί και τι όχι. Είμαστε όμηροι αυτού του καθεστώτος.
Αλλά το θέμα μας είναι η πολιτική της μνήμης. Η μνήμη δεν είναι μόνο άυλη, αλλά και απτή. Οι «τόποι μνήμης» μαζί με τις επετείους υποστηρίζουν, οργανώνουν και διατυπώνουν το περιεχόμενο της μνήμης, δηλαδή τι και πώς θυμόμαστε. Οι γεωγραφικοί τόποι παίζουν ολοένα και περισσότερο ρόλο σήμερα στην οργάνωση της μνήμης.
Οχι μόνο συμβολισμός και μνημεία, αλλά το συγκεκριμένο και απτό, εκεί όπου συνέβη. Με αυτή την έννοια για το έπος του 1940, τα στρατιωτικά νεκροταφεία στην Κλεισούρα και στους Βουλιαράτες, η επίσκεψη των πεδίων των μαχών, η γνώση των μικρών ανθρώπινων πλευρών της ζωής και του θανάτου στο μέτωπο είναι πυλώνες μνήμης. Αυτούς τους μνημονικούς τόπους, όπως και την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, πρέπει να τους διαφυλάξουμε. Κάθε γεγονός έχει το μνημονικό αποτύπωμά του. Και ο εθνικιστικός εξτρεμισμός και η Ακροδεξιά επιδιώκουν να αφήσουν το δικό τους αποτύπωμα πάνω στους εθνικούς μνημονικούς τόπους και τις επετείους. Σαν τον κούκο που βάζει τα αυγά του στις ξένες φωλιές.
Η αδιαφορία για την πολιτική της μνήμης έχει συνέπειες. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να τιμήσει κανείς τους νεκρούς του πολέμου, εκτός από φιλοπόλεμο πνεύμα και επιδείξεις εθνικισμού. Οι γιορτές της απελευθέρωσης της Αθήνας που γίνονται εδώ και μερικά χρόνια, δείχνουν έναν καινούργιο τρόπο εορτασμού, μια πολυδιάστατη δημόσια ιστορία με οικείο πρόσωπο. Όχι παγωμένη εξιδανίκευση.
Αν πολιτική είναι η διαχείριση των συμβόλων, η διαχείριση των εθνικών συμβόλων έχει πολύ μεγαλύτερη και διαρκέστερη σημασία. Είναι ολέθριο η διαχείριση των εθνικών επετείων, των τόπων μνήμης και των συμβόλων να αφεθεί στην Ακροδεξιά. Γιατί η πολιτική της μνήμης δημιουργεί ταυτότητες και στάσεις με διάρκεια στον χρόνο.
*Δημοσιεύτηκε στην "Εφημερίδα των Συντακτών" στις 5/11/2018.