Τετάρτη, 24 Απρίλιος 2024
Η συζήτηση για κοινωνικό φιλελευθερισμό και σοσιαλδημοκρατία στην Ελλάδα
Καθώς η χώρα βρίσκεται σε μετάβαση από ένα σύστημα αντιπαραγωγικού κρατισμού σε μια ανοιχτή οικονομία, αναζητούνται νέα ιδεολογικά στίγματα ή ανανεώνονται παλαιά. Στην Κεντροδεξιά προτείνεται η αποσαφήνιση του «κοινωνικού φιλελευθερισμού», ενώ στην Κεντροαριστερά αποκαθίσταται ο όρος σοσιαλδημοκρατία. Οι προσθήκες επιθέτων σε κάθε «-ισμό» παραπέμπει σε θεμελιώδη προβλήματα «μείγματος» αρχών σε θεωρία και πράξη (π.χ., ελευθερίας και δικαιοσύνης).
Ουσιαστικά πρόκειται για μια διπλή κίνηση προς ένα ιδεατό κέντρο. Και στις δύο περιπτώσεις, εισάγονται στα προγράμματα φιλελεύθερες αρχές - όπως και να τις μεταμφιέζουν. Αλλωστε πραγματοποιούνται στον αστερισμό των Μνημονίων και της διεθνούς εποπτείας! Σηματοδοτούν την απομάκρυνση από τον δεξιό κρατισμό και τον αριστερό λαϊκισμό, των οποίων τα ιδεολογικά περιτυλίγματα διέλυσε η κρίση.
Στη ΝΔ, η συζήτηση για τον κοινωνικό φιλελευθερισμό υποφέρει από την τραυματική κυβερνητική εμπειρία 2004 - 2009 και παραμένει υποτονική, όπως συνέβαινε την εποχή του Κωνσταντίνου Τσάτσου (δεκαετία του '50) που παραπονιόταν ότι ανάλογες προσπάθειες δεν έβρισκαν απήχηση στη Δεξιά! Εντούτοις, αποτελεί απόπειρα υπέρβασης του πατερναλιστικού ακτιβισμού που βλέπει τα δένδρα (όταν τα βλέπει) αλλά όχι το δάσος. Οριοθετεί επίσης το κόμμα έναντι κινήσεων δεξιά της ΝΔ, π.χ. του εκκολαπτόμενου «λαϊκού» ή «κοινωνικού συναγερμού» από όσους εγκατέλειψαν τους Ανεξάρτητους Ελληνες.
Σε επίπεδο θεωρίας, δεν υπάρχει τίποτε το παράλογο στη συζήτηση για τον κοινωνικό φιλελευθερισμό. Αλλά, κατά τη γνώμη μου, αυτή η προγραμματική στάση θα κριθεί από το αν αποκοπεί πειστικά από τα πελατειακά δίκτυα, αν δεν λειτουργήσει ως ιδεολογικός μηχανισμός κάλυψής τους και αν δεν χρησιμοποιηθεί ως τέχνασμα για την ανάκτηση πολιτικού εδάφους.
Στον χώρο που έμεινε ακάλυπτος μετά τη συρρίκνωση του ΠΑΣΟΚ, η έννοια-κλειδί είναι σοσιαλδημοκρατία. Ουσιαστικά, παίρνει τη θέση του λόγου περί εκσυγχρονισμού της δεκαετίας του '90. Σε επίπεδο θεωρίας, δεν υπάρχει τίποτε παράλογο στην αναζήτηση σοσιαλδημοκρατικής διεξόδου. Ο φιλελευθερισμός έχει ισχυρές ρίζες στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατική Αριστερά, που διεκδίκησε όχι μόνο συλλογικές δράσεις μέσω του κράτους αλλά και βασικές ελευθερίες και την εκπλήρωση ουσιαστικών προϋποθέσεων για την ελεύθερη επιλογή των ατόμων, δηλαδή την ουσιαστική ισότητα των ευκαιριών. Οι (συζητήσιμοι) πολιτικοί προσανατολισμοί των άγγλων Εργατικών («τρίτος δρόμος») και της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας («Agenda 2010») διαπνέονται από ισχυρό φιλελεύθερο πνεύμα.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, διαπιστώνουμε ότι το ΠΑΣΟΚ αναμόρφωσε το οικογενειακό δίκαιο και καθιέρωσε τη νομαρχιακή και περιφερειακή Αυτοδιοίκηση. Στον ευρύτερο χώρο που κάλυπτε ως πρόσφατα, οι ιδεολογικές αναζητήσεις είναι εντονότερες από όσο στη ΝΔ. Αλλά, όπως μας υπενθύμισε ο Γ. Σιακαντάρης (στα «ΝΕΑ», 19/12/2012), οι ιδεολογικές ζυμώσεις σημαδεύονται από τις προσωπικές αντιπαλότητες και τις τακτικές πολιτικής επιβίωσης των πρωταγωνιστών. Επιπλέον, το κίνημα υποφέρει από τον παρελθόντα «κυβερνητισμό» - τον εναγκαλισμό του κράτους από το κόμμα και τις συντεχνίες - και τον ανενδοίαστο λαϊκισμό του.
Η ελληνική παραδοσιακή Αριστερά (κυρίως ο χώρος επιρροής του ΣΥΡΙΖΑ) οραματίζεται ακόμη ένα μεγαλύτερο κράτος όπου η γραφειοκρατία αναλαμβάνει αναπτυξιακό ρόλο. Εντούτοις, είναι εμφανής πλέον η τάση μέρους της ηγετικής ομάδας να εγκαταλείψει ανεδαφικές θέσεις, παρά τις ρηχές μάχες θεωρητικής οπισθοφυλακής.
Η ιδεολογική - προγραμματική συζήτηση δεν πρέπει να μας εμποδίσει να δούμε καθαρά ότι, αντικειμενικά, ο διάδρομος για διαφοροποιήσεις είναι στενός. Υπάρχει μια κρίσιμη μάζα μεταρρυθμίσεων σε κράτος και οικονομία που πρέπει να εφαρμοσθούν. Ο διάδρομος οριοθετείται από σειρά ολόκληρη παραγόντων - τα χρέη της χώρας, την κρίση της παραγωγής, την ευρωπαϊκή ενοποίηση και τη διεθνή «εποπτεία». Και γεγονός είναι ότι πραγματοποιούνται κάποιες μεταρρυθμίσεις καθώς και εκλογικεύσεις δαπανών.
Εντούτοις, στην πράξη παρατηρούνται και αποκλίσεις από τις απαιτήσεις των καιρών. Ακόμη και τώρα, ανθούν οι πελατειακές πρακτικές (π.χ., διορισμοί αποτυχόντων πολιτευτών σε δημόσιες και άσχετες με τις γνώσεις τους θέσεις) και οι αντικοινωνικές εύνοιες ευπόρων (όπως έδειξε η χαλαρή στάση έναντι μεγάλων φοροφυγάδων και η περιπέτεια της λίστας Λαγκάρντ).
Η απόσταση που χωρίζει, σε αρκετές περιπτώσεις, τις διακηρύξεις κοινωνικού φιλελευθερισμού ή σοσιαλδημοκρατίας από τις πραγματικές συμπεριφορές εξηγεί γιατί η συζήτηση περί αρχών αντιμετωπίζεται σχεδόν αδιάφορα ένθεν κακείθεν των πάλαι ποτέ «διαχωριστικών γραμμών». Ας μην ξεχνάμε ότι είναι η πολιτική πράξη που σακατεύει τις πολιτικές έννοιες.
*Ο Πάνος Καζάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
**Δημοσιεύτηκε στα Νέα στις 11-01-2013.
