Πέμπτη, 28 Μάρτιος 2024

Θρησκεία και αριστερά

1. Σε ό,τι αφορά τη θρησκεία, οι περισσότεροι αριστεροί διανοητές δέχονται τη μαρξιστική θεωρία. Με δυο λόγια, η θρησκεία είναι μια ανθρώπινη κατασκευή, μια αλλοτρίωση. Νομιμοποιείται από μια συντηρητική τάξη που την βλέπει ως ένα αποτελεσματικό μέσο διατήρησης του status quo.
Η αντιθρησκευτική τάση συνεχίζεται με τους Διαφωτιστές/Εγκυκλοπαιδιστές, όπως ο Ντιντερό και ο Βολταίρος. Κατά αυτούς, η Εκκλησία συνδέεται άμεσα με την αριστοκρατία. Οι δύο αυτές δυνάμεις αποτελούν ένα θρησκευτικο-πολιτικό κατεστημένο. Στηρίζουν τον απολυταρχισμό του θρόνου και οδηγούν τον λαό στην πολιτική τύφλωση και τη δεισιδαιμονία. Σε ό,τι αφορά την Καθολική Εκκλησία, η κριτική εκείνη την περίοδο ήταν δικαιολογημένη. Η διαφθορά και η παραβατικότητα των υψηλά ιστάμενων οδήγησε στην Μεταρρύθμιση και σε έναν προτεσταντισμό που στις πιο φιλελεύθερες μορφές του δεν υπάρχει διάκριση φύλου, ενώ ο γάμος σε όλη την ιεραρχία είναι τελείως αποδεκτός.
Στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο παρατηρούμε, κυρίως στην Ευρώπη, ένα έντονο κύμα αδιαφορίας προς τη θρησκεία. Στην Γαλλία αλλά και αλλού, οι εκκλησίες αδειάζουν. Η πλειοψηφία των νέων απομακρύνεται από τον θρησκευτικό προσανατολισμό. Παρατηρούμε ένα κύμα εκκοσμίκευσης. Μερικοί μελετητές πρόβλεψαν πως στον δυτικό κόσμο ο θρησκευτικός τρόπος ζωής θα περιθωριοποιηθεί περαιτέρω. Ήταν η εποχή που τα βιβλία των μαχητικών αθεϊστών, όπως του Richard Dawkins (2006), γίνονται best-sellers παγκοσμίως. Πρόκειται για μια εποχή της «απομάγευσης του κόσμου».

2. Σήμερα, όμως, τα πράγματα αλλάζουν ραγδαία. Οι νέοι, απογοητευμένοι από τα κόμματα και την πολιτική, καθώς και από τον άκρατο καταναλωτισμό, στρέφονται ξανά στις «μετα-υλιστικές αξίες» (Ingleheart 1970). Σε μια θρησκευτικότητα που απορρίπτει τις γραφειοκρατικές, ιεραρχικές εκκλησίες – κυρίως, αλλά όχι μόνο, την Καθολική. Στρέφονται στις πιο φιλελεύθερες προτεσταντικές εκκλησίες όπου υπάρχουν γυναίκες και άνδρες ιερείς, χωρίς καμία διάκριση ως προς το φύλο, τη σεξουαλική ταυτότητα κτλ. Ακόμα πιο σημαντικό, υπάρχουν θρησκευτικές κινήσεις που είναι εναντίον κάθε ιεραρχικής, γραφειοκρατικής οργάνωσης. Υπάρχουν ομάδες ανοιχτές σε άλλες, κυρίως ανατολικές, θρησκευτικές παραδόσεις. Ακόμα και άτομα που συνδυάζουν στοιχεία από διάφορες θρησκείες. Υπάρχουν, τέλος, και οι «μοναχικοί αναζητητές» (lonely searchers).

3. Όταν η πολιτική είναι προοδευτική, με την έννοια πως αντιμάχεται τις τεράστιες ανισότητες που ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός δημιουργεί, δεν μπορεί η Αριστερά να στέκεται μόνο στα θέματα της σχέσης Εκκλησίας και κράτους – θέματα , βέβαια, σημαντικά (π.χ. ο πλήρης διαχωρισμούς κράτους και Εκκλησίας). Οι αριστεροί πολιτικοί και διανοητές πρέπει να πάψουν να θεωρούν προκαταλήψεις το ενδιαφέρον των ανθρώπων για τη θρησκεία. Πρέπει να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη πως συχνά απλοί ιερείς υποστηρίζουν δυναμικά τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους.
Στην Λατινική Αμερική ιερωμένοι κινητοποιούνται εναντίον της καθεστηκυίας τάξης. Για παράδειγμα, στην Βραζιλία γαιοκτήμονες μεταχειρίζονται τους αγρότες που εργάζονται στα τεράστια κτήματά τους κατά ακραία εκμεταλλευτικό και αυταρχικό τρόπο. Αγρότες που αντιδρούν στην καταπίεση διώκονται ή και εξολοθρεύονται από ιδιωτικούς στρατούς των γαιοκτημόνων. Σε αυτό το πλαίσιο, κινητοποιούνται εναντίον της απάνθρωπης βίας, όχι μόνο ιερείς αλλά και θεολόγοι που ανέπτυξαν μαζί με άλλους τη λεγόμενη «Θεολογία της ελευθερίας». Αντίστοιχα παρεμβατικοί είναι και θρησκευτικοί ηγέτες. Από προσωπικότητες στην Αγγλικανική Εκκλησία που εναντιώθηκαν δημόσια στη θατσερική νεοφιλελεύθερη πολιτική μέχρι τον Πάπα Φραγκίσκο που, αντίθετα με τον «διανοούμενο» προκάτοχό του, ενδιαφέρεται για τους μετανάστες και την εντεινόμενη φτωχοποίηση του Τρίτου Κόσμου.

4. Ένας άλλος βασικός προσανατολισμός που έχουν ερευνήσει κοινωνικοί επιστήμονες, κυρίως στον χώρο της θρησκευτικής κοινωνιολογίας, είναι η πρόσφατη διαφοροποίηση μεταξύ θρησκευτικότητας και πνευματικότητας. Για παράδειγμα, οι Heelas και Woodhead στο γνωστό βιβλίο τους The Spiritual Revolution: Why Religion is Giving Way to Spirituality (2005) τονίζουν το πέρασμα από τις καθιερωμένες ιεραρχίες και τους, κατ' αυτούς, ξεπερασμένους κανόνες ως προς το ευ ζην σε μια πνευματικότητα που δίνει έμφαση στην υπέρβαση των τειχών μεταξύ θρησκειών.
Επιπλέον, παρατηρείται η αποδοχή «Αγίων» που υπάρχουν σε όλες τις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις. Ανθρώπων που μέσω διαφόρων πρακτικών φτάνουν σε ένα υψηλό επίπεδο πνευματικής διαύγειας και επιρροής. Αυτοί δεν είναι εγκλεισμένοι σε ένα μοναστηριακό κελί αλλά ανοίγονται και βοηθούν απλούς ανθρώπους να ξεπεράσουν τις δυσκολίες του βίου τους σε μια εποχή όπου ο δογματισμός, ο φονταμενταλισμός ή, αντίθετα, ο άκρατος καταναλωτισμός κυριαρχούν.

5. Ο Charles Taylor σε ένα κλασικό κείμενό του (2007), με έναν εξαιρετικά διεισδυτικό τρόπο, εξετάζει τα αρνητικά αλλά και θετικά στοιχεία της νέας θρησκευτικότητας. Σε ό,τι αφορά τα πρώτα, αναφέρεται στον συγκρητισμό, δηλαδή στη συλλογή στοιχείων από διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις που συχνά οδηγούν σε ένα συνονθύλευμα αντικρουόμενων θέσεων. Ο Taylor αναφέρεται επίσης στην αστάθεια των μη θεσμοποιημένων θρησκευτικών οργανώσεων που σήμερα πολλαπλασιάζονται ραγδαία – καθώς και σε μια ατομοκεντρική τάση που οδηγεί στην ιδέα ενός αποκλειστικού «ιδιωτικού Θεού» (Beck 2010). Από την άλλη μεριά, στη νέα γενιά παρατηρούμε θρησκευτικές τάσεις που αντιτίθενται στις τωρινές υλιστικές υπερκαταναλωτικές αξίες, στη συγκέντρωση του παγκόσμιου πλούτου στα χέρια των ολίγων και σε ένα ανεγκέφαλο κοσμοπολιτικό jet set που πολλοί προσπαθούν να μιμηθούν.
Συμπέρασμα: η Αριστερά δεν πρέπει να αγνοεί ή να κοιτάζει αδιάφορα θρησκευόμενους νέους που παλεύουν για ένα πιο ανθρώπινο και πιο δίκαιο κόσμο.
Τελειώνω με μια πιο γενική παρατήρηση. Στον σύγχρονο κόσμο υπάρχει μια σαφής διαφοροποίηση μεταξύ της καλλιτεχνικής, της διανοητικής και της πνευματικής διάστασης του ανθρώπου. Η τελευταία είναι αναγκαία για να επιβιώσει κανείς σε ένα παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο όπου οι κίνδυνοι ολικής καταστροφής, η αβεβαιότητα, η κατάθλιψη και το άγχος κυριαρχούν.

*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 19/2/2022. 

Προσθήκη νέου σχολίου


Κωδικός ασφαλείας
Ανανέωση