Παρασκευή, 29 Μάρτιος 2024

Αμετακίνητες πεποιθήσεις, μεταβαλλόμενα δεδομένα

Είναι γνώρισμα του ανθρώπινου εγκεφάλου η ταχύτητα προσαρμογής του στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον να υπολείπεται της ταχύτητας με την οποία το περιβάλλον αυτό μεταβάλλεται. Τείνουμε να διατηρούμε μια παγιωμένη εικόνα των πραγμάτων ακόμη κι όταν η φύση τους έχει αλλάξει. Αναμασάμε στερεότυπα που έχουν προ πολλού ξεπεραστεί. Πόσοι αριστεροί παλαιότερης κοπής δαιμονοποιούν συλλήβδην τους πολιτικούς τους αντιπάλους ως «Δεξιά», «Γκοτζαμάνηδες» και «ταγματασφαλίτες»; Και πόσοι δεξιοί αποκαλούν τους δικούς τους αντιπάλους «κομμουνιστές», παραπέμποντας σε κάποια δήθεν αναλλοίωτη «ουσία» που συνδέει τους σύγχρονους αριστερούς με τους λενινιστές ενός άλλου κόσμου;

Είναι γνωστή στην ψυχολογία η «γνωσιακή ασυμφωνία» (cognitive dissonance): όταν πέφτουμε σε δεδομένα που αντικρούουν τις πεποιθήσεις μας, αναζητούμε τρόπους να λειάνουμε τη σύγκρουση. Προσαρμόζουμε τα νέα δεδομένα στις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις (και όχι το αντίστροφο) ή τις δικαιολογούμε για να αποφύγουμε να τις αλλάξουμε.

Προκειμένου να συνεχίζω να καπνίζω, εις πείσμα των στατιστικών δεδομένων ότι βλάπτω την υγεία μου, υποβαθμίζω τη σημασία των δεδομένων.

Τα λέω αυτά, γιατί αφθονούν γύρω μας οι ιδεολογικές, στερεοτυπικές αναγνώσεις, που παραβλέπουν ουσιώδεις μεταβολές της πραγματικότητας, που την έχουν περιαγάγει σε ασυμφωνία με προϋπάρχουσες πεποιθήσεις. Επίκαιρο παράδειγμα ήρθε αυτές τις μέρες από την άλλη άκρη του Ατλαντικού. Οι Ε. Saez και G. Zucman (The Triumph of Injustice) έδειξαν ότι το 2018 στις ΗΠΑ οι πλουσιότερες 400 οικογένειες είχαν μέσο πραγματικό φορολογικό συντελεστή 23%, χαμηλότερο από το φτωχότερο 50% των νοικοκυριών (24,2%). Ο πραγματικός φορολογικός συντελεστής των «πλουσιότερων 400» ήταν 47% το 1980 και 56% το 1960. Κατά την περίοδο αυτή, τα εισοδήματα του πλουσιότερου 1% πολλαπλασιάστηκαν, αλλά το χαμηλότερο 50% έμεινε στάσιμο. Επομένως η υπεράσπιση του status quo με τα επιχειρήματα προηγούμενων δεκαετιών (ότι η μείωση της φορολόγησης στην κορυφή θα χρηματοδοτήσει ανάπτυξη, επενδύσεις και εισοδήματα για όλους) αποκαλύπτει ιδεολογικές πεποιθήσεις που δεν έχουν ενημερωθεί από τα νεότερα δεδομένα.

Αντίστροφα στα καθ' ημάς, κάποιοι στην Αριστερά χρησιμοποιούν το επιχείρημα της εισοδηματικής ανισότητας στις ΗΠΑ, υποστηρίζοντας τη δραστική αύξηση των (υψηλών) φορολογικών συντελεστών για τα ανώτερα κλιμάκια στην Ελλάδα. Ξεχνούν ότι τα μεγέθη είναι διαφορετικά (στις ΗΠΑ μιλάμε για δισεκατομμυριούχους), οι συνθήκες διαφορετικές (η Ελλάδα αντιμετωπίζει έντονο φορολογικό ανταγωνισμό), οι ανάγκες διαφορετικές (προσέλκυση επενδύσεων, πολυεθνικών, κεφαλαίων και υψηλών εισοδημάτων). Επομένως, στο ζήτημα αυτό (όπως και σε πολλά άλλα) είναι απόλυτα συνεπές να υποστηρίζεις μια «αριστερή» οικονομική πολιτική στις ΗΠΑ και μια «δεξιά» πολιτική στην Ελλάδα. «Οταν τα δεδομένα αλλάζουν, αλλάζω γνώμη», έλεγε ο Κέινς.

Οι σύγχρονες προκλήσεις καλούν σε πραγματιστική αντιμετώπιση, πέρα από ιδεολογικά στερεότυπα. Σε πολλές, η «ιδεολογική» απάντηση συνιστά διανοητική οκνηρία. Πάρτε τη διάκριση κράτους - αγοράς, με τις ιδεολογικές εκατέρωθεν προκαταλήψεις που χτίστηκαν πάνω της. Πιστεύει κανείς ότι η μετάβαση στην 4η βιομηχανική επανάσταση ή στη μεταλιγνιτική εποχή μπορεί να είναι μόνο δουλειά του ιδιωτικού τομέα, χωρίς να επιβάλλεται ένας καίριος στρατηγικός και επενδυτικός ρόλος του κράτους; Ή (άλλο θέμα) οι μονοπωλιακοί κολοσσοί του Ιντερνετ, που εκμεταλλεύονται τον φορολογικό ανταγωνισμό, δεν απαιτούν ισχυρό ρόλο των κυβερνήσεων (και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής) για την προστασία του ανταγωνισμού και τη δίκαιη φορολόγησή τους;

Αντίστοιχα, πίεση στην Αριστερά ασκούν οι προκλήσεις της μετανάστευσης. Ποιο είναι το όριο αντοχής μιας κοινωνίας (των κοινωνικών και οικονομικών της δομών) στη μαζική εισροή μετανάστευσης; Είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ένα όριο (όμως, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει) μετά το οποίο η έλευση περισσότερων μεταναστών είναι αδύνατη χωρίς να καταλήξουν σε συνθήκες γκετοποίησης και εξαθλίωσης, διαρρηγνύοντας την κοινωνική συνοχή της χώρας υποδοχής. Οποιαδήποτε «απόλυτη» ιδεολογική απάντηση στο ζήτημα αυτό, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη μεγέθη και κλίμακα, είναι αντιπαραγωγική.

Υπάρχουν έννοιες και αξίες στις οποίες η προσήλωση οφείλεται σταθερή και αμετάβλητη; Ναι: τα ανθρώπινα δικαιώματα, η επιλογή της φιλελεύθερης δημοκρατίας έναντι των διαφόρων «εναλλακτικών», ιδίως σε μια εποχή που αυξάνεται η προσφορά καθεστώτων αυταρχικού εθνικολαϊκισμού, που πωλούν «αποτελεσματικές» λύσεις. Μια σειρά χωρών, από την Κίνα και την Τουρκία ώς την Ουγγαρία, τη Βραζιλία και την Ινδία, ολισθαίνουν προς αυτή την κατεύθυνση, ενίοτε υπό τις επιδοκιμασίες δυνάμεων που θα έπρεπε να αποτελούν πυλώνες του φιλελεύθερου διεθνούς συστήματος. Στα θεμελιώδη ζητήματα αρχής, οι πεποιθήσεις παραμένουν αμετακίνητες.

*Δημοσιεύτηκε στην "Καθημερινή" στις 13/10/2019. 

Προσθήκη νέου σχολίου


Κωδικός ασφαλείας
Ανανέωση