Πέμπτη, 28 Μάρτιος 2024

Κοινωνία πολιτών, αγορά, κράτος

Το άρθρο εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο η κρατική εξουσία, οι μηχανισμοί της αγοράς και οι φορείς δράσης στον χώρο της κοινωνίας των πολιτών επηρεάζουν και, σε έναν βαθμό, ελέγχουν τις εξελίξεις στον οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό χώρο.

Η αγορά

Κατά τη νεοφιλελεύθερη οπτική, η αγορά πρέπει να έχει περισσότερο βάρος σε σχέση με το κράτος. Γιατί όταν η οικονομική στρατηγική μιας κυβέρνησης δεν συναντά προσκόμματα από κρατικούς ελέγχους παρατηρούμε, σύμφωνα με αυτή την άποψη, υψηλή παραγωγικότητα και τη δημιουργία σημαντικού πλούτου. Ενός παραγόμενου πλούτου που στη συνέχεια, μέσω του λεγόμενου «trickle-down effect», διαχέεται προς τη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Με αποτέλεσμα να κερδίζουν όχι μόνο οι εργοδότες, αλλά και οι εργάτες.
Το πρόβλημα με αυτή τη θέση είναι ότι συχνά η διάχυση του πλούτου προς τα κάτω δεν πετυχαίνει. Κυρίως γιατί δημιουργούνται τεράστιες ανισότητες. Ανισότητες που εντείνονται λόγω της έμμεσης φορολογίας που φτωχοποιεί κυρίως τους μη έχοντες, της ευνοϊκής για τις επιχειρήσεις φορολογίας και της μαζικής φοροδιαφυγής μέσω, για παράδειγμα, των συνεχώς αυξανόμενων φορολογικών παραδείσων. Αποτέλεσμα: οι τεράστιες ανισότητες περιθωριοποιούν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού που, ως εκ τούτου, στρέφεται στον εθνολαϊκισμό. Είναι προφανές πως τα παραπάνω υποσκάπτουν σοβαρά τους δημοκρατικούς θεσμούς.

Το κράτος

Όταν το κράτος υπερισχύει της αγοράς, όπως αυτό συνέβη στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο (1945-1975), σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις κατόρθωσαν να μειώσουν τις ανισότητες χωρίς να ανακόψουν την οικονομική ανάπτυξη. Είναι σε αυτό το πλαίσιο που πράγματι παρατηρούμε τη διάχυση του παραγόμενου πλούτου προς τα κάτω. Όπως επίσης παρατηρούμε τη διάχυση κοινωνικών δικαιωμάτων (δωρεάν υγεία, παιδεία και κοινωνική ασφάλιση), αλλά και πολιτικών δικαιωμάτων όπως η ισχυροποίηση των δημοκρατικών θεσμών μέσω της ευρύτερης συμμετοχής της εργατικής και μεσαίας τάξης στην ενεργό πολιτική.
Στα μέσα όμως της δεκαετίας του 70, μια σειρά εξελίξεων, με αποκορύφωμα τον λεγόμενο «στασιμοπληθωρισμό», διαμόρφωσαν συνθήκες όπου η σοσιαλδημοκρατική πολιτική της προηγούμενης περιόδου δεν μπορούσε πια να λειτουργήσει,. Έτσι, ο συνδυασμός οικονομικής στασιμότητας και πληθωρισμού οδήγησε στην άνοδο του νεοφιλελευθερισμού. Σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα αναγκάστηκαν σε έναν βαθμό να ακολουθήσουν τις νεοφιλελεύθερες πρακτικές και αξίες.
Κατά τους οπαδούς της σοσιαλδημοκρατίας, η στροφή προς τον νεοφιλελευθερισμό οφείλεται κυρίως στη ραγδαία παγκοσμιοποίηση που μείωσε την αυτονομία του κράτους-έθνους. Αφού οι κυβερνήσεις δεν μπορούσαν πια να ελέγξουν τις κινήσεις των κεφαλαίων εντός των εθνικών συνόρων. Έτσι κάθε προσπάθεια για σοβαρό κρατικό έλεγχο είχε ως συνέπεια τη φυγή των μεγάλων επιχειρήσεων σε χώρες όπου η φορολογία ήταν χαμηλή και η εργατική νομοθεσία σχεδόν ανύπαρκτη. Άρα, κατά τους σοσιαλδημοκράτες, μόνο σε ένα υπερεθνικό επίπεδο, όπως αυτό της ΕΕ, μπορούν οι σοβαροί, σοσιαλδημοκρατικού προσανατολισμού έλεγχοι να επιστρέψουν.

Η κοινωνία των πολιτών

Υπάρχουν πολλοί ορισμοί του όρου. Ο πιο αποδεκτός στις κοινωνικές επιστήμες είναι πως η κοινωνία των πολιτών αναφέρεται στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ κράτους και αγοράς. Σε ό,τι αφορά τον προβληματισμό περί ελέγχων, η θέση εδώ είναι πως υπάρχουν έλεγχοι που ούτε το κράτος ούτε η αγορά μπορεί να ασκήσει. Και αυτό γιατί στο πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών υπάρχουν σημαντικοί φορείς δράσης (Ανεξάρτητες Αρχές, μη κυβερνητικές οργανώσεις και διάφορα κοινωνικά κινήματα) που πιέζουν και ελέγχουν το κράτος και τις αγορές.
Για παράδειγμα, το κράτος πρέπει μεν να ελέγχει την αγορά, αλλά πρέπει επίσης και να ελέγχεται. Αυτό απαιτεί κυρίως, αλλά όχι μόνο, ισχυρές, ανεξάρτητες από τα κόμματα και την κυβέρνηση αρχές που όχι μόνο ασκούν κριτική, αλλά και επεμβαίνουν δυναμικά όταν παρατηρούνται φαινόμενα πελατειακότητας, διαφθοράς και γραφειοκρατικών αγκυλώσεων της κρατικής μηχανής. Για αυτόν τον λόγο, στις δημοκρατικά οργανωμένες κοινωνίες, κυρίως στη βορειοδυτική Ευρώπη (αντίθετα με τη χώρα μας όπου η κοινωνία πολιτών είναι ισχνή), υπάρχουν αποτελεσματικοί έλεγχοι από ανεξάρτητες αρχές. Σε αυτή την περίπτωση, οι ανεξάρτητες οργανώσεις και θεσμοί εντοπίζουν δυσλειτουργίες και παρανομίες και στον χώρο της αγοράς και στον χώρο της κρατικής μηχανής. Με δυο λόγια, οι ανεξάρτητες αρχές, όταν λειτουργούν σωστά, ελέγχουν και τη μονοπωλιακή ασυδοσία των αγορών και τους μηχανισμούς του κράτους.
Παρόμοιες παρεμβάσεις από ΜΚΟ και κοινωνικά κινήματα παρατηρούμε και στους χώρους της οικογένειας, της εργασίας, της παιδείας, του αθλητισμού και της τέχνης – χώρους όπου χρησιμοποιείται συστηματικά φυσική ή/και συμβολική βία εναντίον των πιο αδύναμων (παιδιών, γυναικών, μαθητών, αθλητών, υπαλλήλων, καλλιτεχνών κτλ.). Αυτού του είδους οι δράσεις της κοινωνίας των πολιτών, για παράδειγμα μέσω της δημοσιοποίησης και της γενικής κατακραυγής που οι φορείς της ενθαρρύνουν, αλλάζουν ριζικά τον κοινωνικό ιστό κατά χειραφετικό τρόπο.
Συμπερασματικά, είναι αδύνατον να καταλάβουμε πώς λειτουργούν ή δυσλειτουργούν οι σύγχρονες κοινωνίες όταν περιορίζουμε την ανάλυση στο δίπολο κράτος-αγορά. Γιατί η κοινωνία των πολιτών, ως ενδιάμεσος χώρος μεταξύ κράτους και αγοράς, μέσω διάφορων φορέων δράσης, όχι μόνο ελέγχει αλλά και διαμορφώνει σε έναν σημαντικό βαθμό τη λειτουργία και τον μετασχηματισμό των πολιτικών, οικονομικών και πολιτικών θεσμών.

*Δημοσιεύτηκε στα "Νέα" στις 20/2/2021. 

Προσθήκη νέου σχολίου


Κωδικός ασφαλείας
Ανανέωση